تحقیق کاروفناوری

پودمان صنایع دستی

کاروفناوری هشتم

آشنایی با سوزن دوزی بلوچ

بدون تردید سوزن دوزی را باید در زمرّه یکی از اصیل ترین و جالب ترین رشته های صنایع دستی کشور به حساب آورد که آوازه شهرتش به فرسنگ ها دورتر از این خاک نیز رسیده است. هنر ظریف و پرسابقه ای که هیچ کس به درستی نمی داند از چه زمانی در ایران شروع شده است. آنچه مسلم است تقریباً تمامی زنان و دختران که در فاصله سنّی چهار تا چهل سالگی (و حتّی گاه تا شصت سالگی)، دست اندرکار آن به حساب می آیند. در زندگی ساده و به دور از تجمل زنان، شاید مهم ترین وسیله ی تزیین لباس همین سوزندوزی است اگر از آنان بپرسید از چه زمانی پیراهن خود را سوزندوزی می کنند، آن را وصیت پدران خود می دانند و مانند هر هنر قومی نمی توانند منشأ آن را تعیین کنند.

در ادامه مطلب به طور کامل با هنر سوزن دوزی بلوچ آشنا خواهید شد.

تحقیق کاروفناوری آشنایی با هنر اصیل سوزن دوزی بلوچ

متن کامل تحقیق در ادامه مطلب

سوزندوزان با نقش گل ها و بوته ها و ترکیب رنگ ها، طبیعت رنگین و زیبایی آفریده و جهانی ساخته اند که در اندیشه و خیالشان شکل گرفته است. طبیعت را آنچنان که دوست داشته و میخواسته اند ترسیم کرده اند، نه به آن شیوه که وجود دارد. پیراهن با چهار قطعه تزیین یافته است که عبارت است از یک قطعه پیش سینه، دو قطعه سرآستین و قطعه ی دیگری که در زیر پیش سینه به طور عمودی تا پایین پیراهن دوخته می شود و جیب یا در اصطلاح محلی « گوپتان » نامیده می شود سوزندوزی به صورت پیش سینه، جیب، سرآستین، پادامنی، سجاده، نوار، کراوات، کمربند، کوسن، دستمال، رومیزی، پرده، سفره، و...... ارایه می شود. از طرح های اصیل مورد استفاده در سوزندوزی می توان از طرح های گل سرخ، چشم ماهی و مروارید نام برد. پریوار دوزی و توردوزی نیز از دیگر انواع رودوزی ها است.

سوزندوزی بلوچ

سوزندوزی عبارت است از کارهای دست دوزی که تنها با مدد دستان توانا و فکر خلّاق هنرمندان بر عرصه پارچه جاودان می گردد، و آنچه بر جای می ماند تنها حاصل ذوق، سلیقه، ابتکار و استعداد قابل تحسین هنرمندان این وادی است این هنر در بلوچستان پیشینه ای دراز دارد و می توان آن را عصاره درد و دل های زنانه و بازتاب خاطرات تلخ و شیرین قومی در طول تاریخ برشمرد که خود آمیزه ای ذهنی از آهنگ و ریتم حرکت دست ها گردیده است و منجر به پدید آمدن آثاری جاودان و جاودانه بر تار و پودی سرد و بی روح می گردد.

انواع محصولات سوزن دوزی عبارتند از : رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، پرده، آباژور، روپشتی و ...

عمده ترین منطقه تولید سوزندوزی استان سیستان و بلوچستان شهرستان های نیشکهر و ایرانشهر است و به صورت پراکنده در سراسر سیستان و بلوچستان نیز می توان اشتغال به این نوع هنر دستی را مشاهده کرد. از جمله مراکز سوزن دوزی  می توان به: اسپکه، بمپور، فنوج در ایرانشهر، پیپ، متهسنگ، چانف در نیکشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان در خاش، جالق، سوران، گُشت، کله گان در سراوان و همچنین در شهرستان زاهدان اشاره نمود.

نقش های نمادین روی پارچه ها در سوزندوزی بلوچی با عقاید، باورها، طبیعت و معیشت مردم رابطه مستقیم دارد و تداوم این نقوش را می توان در سایر هنرهای سنّتی استان از جمله سفالگری، گلیم بافی و قالی بافی به وضوح مشاهده کرد.

سوزن دوزی آنچنان با زندگی زنان بلوچ آمیخته که در هر جای دنیا سوزن دوزی را با زن بلوچ و زن بلوچ را با سوزن دوزی می شناسند. سوزن دوزی این هنر پرمباهات بلوچ به علت زیبایی و شهرتی که پیدا کرده است خوشبختانه فقط محصور به این منطقه نمی باشد بلکه آوازه آن فرسنگ ها فراتر از اینجا نیز رسیده است و خود را به صورت های متفاوتی نشان داده است. به طوری که حتّی در بین افرادی که قدرت آن را نداشته باشند تا پی به آن رموزی که در تار و پود آن وجود دارد ببرند اما از همان ظاهر زیبا و جذّاب آن نهایت استفاده را خواهند برد.

مختصری بر سوزندوزی بلوچ

سوزندوزی (سوچن دوزی) یا بلوچ دوزی در میان اقوام بلوچ هنری اصیل و ریشه دار است که با طبیعت لطیف زن بلوچ آمیخته شده است که تلفیقی است از رنگ های خالص و طبیعی و نقش آرام طبیعت که می توان آن را در میان زنان و دختران بلوچ به عنوان هنری ظریف و پرسابقه دید که می تواند برای تأمین مایحتاج زندگی و در واقع سر و سامان دادن وضع اقتصادی خانواده های کم درآمد نقش به سزایی داشته باشد.

سوزندوزی هنر بسیار سخت و در عین حال جالب و ظریفی است و جز آن دسته از هنرهای معدودی است که با همان ابزار اولیه و اصیل و توسط دست و سوزن صورت می گیرد و به همین علّت از بسیاری از هزینه ها که بر اثر گرایش به صنایع و تکنولوژی ایجاد می شود، جلوگیری می کند.

تمام آن هایی که در این هنر نقش ایفا می کنند زنان هستند زنان به خوبی ارزش آن را درک کرده و از همان سنین پایین ( 5 و 7 سالگی) با این حرفه آشنا می شوند. و به وضوح سهم آن را در زندگی خود می یابند و به درستی می بینند که چگونه با زندگی آنها عجین شده است نمونه ای از آن چیزی را که زن بلوچ به عنوان هنر خود معرّفی می کند را می توان در لباس زیبا با وقار و بلند بلوچ که با نهایت صبر و ظرافت سوزن دوزی شده است دید که قسمت هایی از آن لباس به نام های پیش سینه، جیب و سرآستین با تکّه های سوزندوزی شده آراسته می شود.

ابزار کار

سوزن دوزی هنری است که هنرمند برای خلق اثر خود به ابزار کم و ابتدایی نیاز دارد که می تواند به راحتی آنان را فراهم کند که در هر خانه ای یافت می شود. و زن بلوچ با حداقل امکانات یکی از برجسته ترین هنرهای ایران را به نمایش می گذارد.

ابزارهای این هنر عبارتند از : 1 - سوزن، 2 - قیچی، 3 - انگشتانه

سوزن که در گویش محلی به آن سوچن می گویند اندازه و نوع آن به نوع کار، دوخت و پارچه مورد نظر بستگی دارد و از آنجا که نقش ها با هم تفاوت دارند سوزندوز سعی می کند ابزار کار با نوع کار هماهنگی لازم را داشته باشد و برای انواع دوخت ها از انواع سوزن های نازک و کلفت استفاده می کنند که بستگی به ظرافت، نوع دوخت و نقشی که می خواهد پیاده کند دارد به طوری که هر چه سوزن نازکتر باشد می تواند به ظرافت کار کمک کند.

قیچی که به آن مقراض گفته میشود یکی دیگر از ابزارهای بکار رفته در سوزندوزی است و نقشی که می تواند داشته باشد این است که به وسیله ی آن پارچه ها را به اندازه های مناسب کار درمی آورد و همچنین برای برش نخ نیز از آن استفاده می شود.

انگشتانه یا شستی که آنرا به عنوان محافظ انگشت به کار می برند می تواند خیلی مؤثّر باشد که سوزن دوزان خبره بیش تر از آن استفاده می کنند و افرادی که تازه می خواهند سوزندوزی را فرا گیرند زیاد وابستگی به آن ندارند. و شاید دلیل این باشد که افراد خبره به دلیل تبحر و تجربه ای که دارند خیلی سریع عمل می کنند. همین سرعت باعث می شود که سوزن با شتاب بیشتری با دست آنان برخورد کند اما در افراد تازه کار به علّت تمرکز و دقّت زیاد باعث می شود کند پیش روند و کمتر نیاز به انگشتانه پیدا می کنند.

برای طرح سوزن دوزی از پارچه و نخ های رنگی که مواد اولیه را تشیکل می دهند استفاده می شود. نخ های مورد استفاده از جنس ابریشم و پنبه است اما بیشترین نخ مورد اسفاده نخ پنبه ای می باشد که براحتی می توان آن را از بازار خرید کرد نخ پنبه انواع مختلف دارد که به علّت همجواری با پاکستان بیشترین استفاده از نخ های پنبه ای وارداتی پاکستان می باشد. و علاوه بر آن از نخهای مرغوب دمسه نیز استفاده می شود. از نخ ابریشم بیشتر در گذشته استفاده می شد که امروزه به علّت کمیابی آن و گرانقیمت بودنش کمتر مورد استفاده قرار می گیرد نخ های به کار رفته در سوزن دوزی به صورت مختلف و متنوع انتخاب می شوند که بیشتر از نخ هایی به رنگ تیره استفاده می شود که 80 درصد آن ها را رنگ های قرمز تشکیل می دهد.

سوزندوز علاوه بر نوع نخ و رنگ انتخابی آن برای خلق اثر خود به پارچه مناسب نیز نیاز دارد. و از آنجایی که پارچه نقش مهمی در ایجاد طرح و نقش دارد هنرمند باید دقّت لازم برای انتخاب پارچه مورد نظر را داشته باشد چون برای هر نوع دوختی از پارچه مخصوص به آن دوخت استفاده می شود. جنس این پارچه ها غالباً کتان و پنبه است که جنبه واردات داشته و از خارج (پاکستان) به استان وارد می شوند. از آنجایی که در سوزندوزی بلوچ، نقش ها براساس شمارش تار و پود انجام می گیرد و هیچ طرح اولی های بر روی پارچه پیاده نمی شود و همه طرح ها ذهنی است پارچه  انتخابی باید دارای تار و پودی منظّم و کاملاً عمود بر هم باشد و بر این اساس پارچه ها به دو نوع درشت بافت و ریز بافت تقسیم می شوند. چون همه نقش ها از لحاظ ظرافت و درشتی به یک اندازه نیستند بیش تر برای دوختهای ظریف و پرکار از پارچه های نخی گاندی با عرض 120 استفاده می شود که به علّت بافت ریزی که دارند نوع دوخت بر روی آنها ظریفتر می شود.

استفاده از پارچه های ریز بافت در گذشته بیشتر بود که امروزه جای آنها را پارچه های نامرغوبی که کار هنرمند را راحتتر کرده است گرفته که این پارچه ها تور مانند بوده و نقشی که بر روی آنها به کار برده می شود به ارزشمندی گذشته نیست و از ارزش کم تری برخوردار است پس نوع بافت پارچه عامل اصلی قیمت گذاری آن محصول محسوب می شود اگر پارجه ریزبافت و نخ بکار رفته ابریشم (نازک) باشد ارزش آن به مراتب بیشتر از محصولات نامرغوب و درشت بافت است.

تحقیق کاروفناوری آشنایی با هنر اصیل سوزن دوزی بلوچ

نحوه تولید

سوزندوز پس از آماده کردن مواد اولیه و ابزار کار پارچه را که به عنوان ماده ی اولیه ای محسوب می شود را به اندازه های مناسب درآورده و نقش مورد نظر را بر روی آن می دوزد. ابتدا طرح کلی را با یک رنگ بر روی آن پیاده می کند سپس فواصل به وجود آمده را براساس نقش مورد نظر با نخ های متفاوت رنگی پر می کند.  اما نحوه دوخت همه  نقش ها به این صورت نیست مثلاً ( بال مدک ) که نوعی نقش است بدون اینکه اول طرح را با یک رنگ مشخّص کنند سپس آنرا با رنگ های دیگر شکل دهند به ترتیب رنگ ها به صورت کامل دوخته می شود نوع سوزندوزی مانند نوع نقش در هر منطقه ای متفاوت است به طوری که در برخی مناطق انفرادی و در جاهایی مانند ایرندگان به صورت گروهی و دسته جمعی عمل شود.

در نوع گروهی که به صورت های متفاوتی می تواند باشد ممکن است هر زن یک قطعه از پارچه را انتخاب کند و بدوزد و یا هر نقش و رنگی بر عهده ی یکی قرار بگیرد که در گویش محلّی به این عمل دسته جمعی (حشر) گفته می شود.

نقوش سوزن دوزی

نقش و طرح که رکن اساسی در سوزن دوزی به شمار می آید برای هر دوره سند هویتی است که معمولاً از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. زنان بلوچ ممکن است براساس نوع سلیقه و تجربیات خود در نقوش تغییراتی به وجود آورند و نقوش را کم و زیاد کنند اما اصل آن و در واقع هویت آن نقش هرگز از بین نمی رود. سوزندوز نقوشی را که به کار می برد بدون اینکه قبلاً طرحی برای آنان ایجاد کند با نهایت ظرافت بر روی پارچه می آورد که برای ایجاد نقش بیشتر سعی می شود از عناصر بیجان طبیعت استفاده شود تا نقش هایی مانند نقش انسان و حیوان و این شاید به علّت ایمان و اعتقاداتی است که مردم بلوچ به آنها پایبند هستند. اعتقاداتی که آنها را بیشتر برای تعیین نقش به سوی اشکالی سوق می دهد که با فرهنگ و مذهب آنها منافات نداشته باشد. تا حد امکان سعی می شود از نقوش هندسی استفاده شود اما با وجود همه ی اینها باز هم نقوشی که بیانگر نقش انسان حیوان و گیاه باشد را میتوان در آثار هنر برخی از هنرمندان مشاهده کرد. به طور کلّی نقوشی که بکار گرفته می شوند عبارت اند از :

1- نقوش انسانی

از این نقوش در هنر سوزندوزی کمتر استفاده میشود و این نوع نقش بر روی قالیچه ها کاربرد بیشتری دارد. نقوش انسانی ممکن است کاملاً به شکل انسان نباشد اما به خاطر برخی از نشان هایی که به انسان یا هر شیء دیگر دارد نام آن را اقتباس می کنند.

2- نقوش حیوانی

این نقوش برگرفته از نام انواع حیوانات هستند که این حیوانات ممکن است در اطراف و خود منطقه وجود داشته باشد یا مانند نقش حیوانات مثل طاووس برگرفته از آن ذهنیات فرد باشد که به خاطر زیبایی آنرا به کار می برند.

3- نقوش گیاهی

عدم وجود گل در بلوچستان ذهن سوزندوز را بر آن داشته تا به نقش آفرینی آن بپردازد و با کنار هم قرار دادن چند مربع، لوزی، مثلث یا مستطیل انواع گلها و نقش را می آفریند.

4 نقوش هندسی

نقش های هندسی بیشترین کاربرد را نه تنها در سوزندوزی بلکه در انواع فعالیت ها مانند سفال، زرگری و ... می تواند داشته باشد. نقش های هندسی متنوع تر از دیگر نقوش است و در عین سادگی می تواند بسیار زیبا و جذّاب باشد. پس نوع طبیعت، آب و هوا، ذهنیات، روحیات، آداب و رسوم در تعیین نوع نقش بسیار مؤثّر است و به همین علّت است که دوخت و نقش در هر منطقه ای با منطقه دیگر تفاوت دارد. و معمولاً یک نوع دوخت در یک منطقه نسبت به دیگر نقش ها ارجعیت می یابد و به عنوان دوخت همان منطقه شناخته می شود که مسلّماً افراد آن منطقه از تبحر بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند. نقش ها در روستاها و شهرهای دور افتاده از اصالت بیشتری برخوردارند به طوری که هر چه به طرف شهر پیش برویم آن اصالت کمتر به چشم می خورد.

نقش ها را می توان همان دنیای عشق، صداقت، یکرنگی، صفا و صمیمیت زن های بلوچ دانست که با زندگی
آنها آمیخته است. سوزندوزی و طرح نقش براساس شمارش تار و پودها ایجاد می شود. و نوع کار با هم متفاوت است نقش هایی که به صورت ظریف و با مهارت خاصی دوخته می شوند را خردکار می گویند و به آنهایی که درشت هستند و مرغوبیت نوع اول را ندارند توئی گفته می شود که این نوع تقسیم بندی در میان بلوچ ها مکران رواج دارد که می توان در عامل قیمت گذاری بسیار مهم باشد. همانطور که گفته شد طرح های هر منطقه اصالت خاص خود را دارند و سوزندوزی مناطق شمالی (بلوچ های سرحدی) با بلوچ های مکران (بلوچ های مناطق جنوبی استان) با هم متفاوت اند. در قسمتهای جنوبی رنگ های تیره با نقوش ریز و پر مورد استفاده است. اما در منطقه سرحد از رنگ روشن و نقوش ساده بیشترین استفاده می شود. در نقاط مرزی نقوش تحت تأثیر سوزندوزی پاکستان قرار می گیرد و به ان آیینه، پولک و ..... اضافه می شود.

به طور کلّی ویژگی های نقوش عبارت اند از :

1 - ذهنی بودن
2 - برگرفته از دیده ها، شنیده ها و ارزوی افراد
3 - نقش و نگارهای عامیانه
4 - نقوش برگرفته از طبیعت که به همان نام مشهورند.
5 - بسیاری از نقوش دارای نام مشخّص نیستند.

انواع طرح ها

1 - طرح های تاری : سه تاری، چهار تاری، شش تاری، هفت تاری و ده تاری

2 - طرح های گل که عبارتند از : گل دانه دار، گل سرخ، چهار دانگ، گل بیلوار، گل گندمی، گل گنبدی، گل تنگ، پرگاش، تک، کیسه دوز، کویج، تندروک، تلمل سراوان و ... طرحهای حاشیه یا اطراف گل عبارتند از : چپ و راست، کش، بن، موسم، سفید سر، سوزی، شی، اگوارکش(گوهرکش) سرطاووس و ...

3 - طرح های حاشیه یا اطراف گل

4 - طرح های چشم که عبارت اند از : کور چشم، چشم مناهی، چشم گوساله، چشم سورمه ای

5 - ابزار کار و وسایل زندگی

6 - عناصر طبیعت مانند ماه و خورشید

7 - حیوانات اهلی و وحشی مانند اسب، شتر، مرغ، خروس، بز و پلنگ که به نام های اسب گوش، مرغ پر، مرغ و خروس، صبر لو، اشتر، بز است.

8 پرندگان

9 خزندگان (مار)

فرآوردههای سوزندوزی که شامل قطعات تزیینی جامه زنان است شامل چهار قسمت است:

1- پیش سینه که در قسمت بالای پیراهن به کار می رود.

2- گوامتان که در زیر پیش سینه قرار می گیرد و تا نزدیک دامن ادامه دارد.

3- سرآستین یا آستینگ در دو قطعه فراهم می شود که زینت بخش سرآستین زنان بلوچ است.

4- پاچک یا پانچک که همانند سرآستین است اما تفاوتی که با هم دارند این است که نقش ها در سرآستین بیشتر از پاچک که سر شلوار است می باشند.

نوع دوخت و نقش های به کار رفته در همه قسمت ها به یک صورت است و از نقوش یکسان استفاده می شود مثلاً اگر نقش مورد نظر چوطل باشد در پیش سینه، گوامتان، سرآستین و پاچک از چوطل استفاده می شود و طوری نیست که در هر یک از آنها نقش متفاوتی به کار برده شود.

از دیگر فرآورده های سوزن دوزی بلوچی قرشی (کریشی) است که همان کناره دوزی است و برای تزیین روسری، کناره های چادر، لبه گوامتان و .... به کار می رود. نوارهای سوزن دوزی شده که یکی دیگر از انواع فرآورده های سوزن دوزی بلوچی است بیشتر برای تزیین لبه چادر، لبه پایین دامن و ... به کار برده می شود.

دوخت و انواع آن : دوخت در هر منطقه ای با منطقه ی دیگر تفاوت دارد و در هر منطقه ای نیز نام مخصوص به خود را دارد به این ترتیب نمی توان برای آن تعریف خاصی لحاظ کرد. از انواع دوخت ها می توان به چوطل دوزی، آسان تانکه، بالمدک، کپ وجلت، مجسم سندکی ، چکان و پرکار لاهاری و پرکار و ... اشاره ای داشت.

رنگ : در بلوچستان رنگ تحت تأثیر اصول قبیله ای، تاریخی، حماسی، مظلومیت و محرومیت مردمان آن و ایستادگی در مقابل بسیاری از نابرابری های جامعه مانند استثمار، فقر، تبعیض و شبیخون های داخلی و خارجی قرار گرفته است. زن صبور بلوچ در کار خود بیشتر از رنگ هایی استفاده می کند که به نوعی بیانگر صورت هایی از عدم امنیت و آرامش و به تصویر کشیدن طبیعت بی قرار او باشد. قرمز، بنفش، زرشکی، نارنجی، قهوه ای و به طور کلی انواع رنگ های قرمز 80 درصد انتخاب رنگ را تشکیل می دهند.اصولاً رنگهایی که در روستاها از آنها استفاده می شود با نوع رنگی که در شهرهای بزرگ مورد استفاده قرار می گیرند از اصالت بیشتری برخوردار است.
در روستاها از همان رنگ دست نخورده ای استفاده می شود که زاییده ذهن خلّاق هنرمند است اما در شهر به علّت فرهنگ واردات که بر آنها تأثیرگذار است و رنگ ها نیز باید براساس آن نوع فرهنگ تغییر یابند و رنگ ها را بدون درنظر گرفتن نوع تلفیق آن ها و با توجه به نیاز بازارهای داخلی و خارجی تغییر می دهند و بیشتر از رنگ های جذّاب و گیرا که مشتری به سمت آنها جذب می شود استفاده می شود که در این صورت بیش تر از رنگ های دارچینی، کرم، انواع سبز و آبی استفاده می شود. همچنین سوزندوز گاهی براساس رنگ پارچه نخ را انتخاب می کند مثلاً پارچه ای که قرمز است به جای استفاده از نخ قهوه ای برای دوخت لاهاری از نخ سبز استفاده می شود.

تلفیق رنگ ها می تواند بیانگر آن احساس نابی باشد که زن بلوچ با کنار هم قرار دادن آنها  را به تصویر می کشد در گذشته بیشتر از رنگ های روشن استفاده می شد اما امروزه رنگ های تیره تر بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. در گذشته نخ های مورد استفاده بیشتر رنگهای سبز کمرنگ، نارنجی، صورتی، پسته ای، قرمز کمرنگ بود که امروزه برای دوخت انواع قطعه های جامه زنان از نخهای تیره استفاده می شود. ترتیب قرار گرفتن رنگ ها عبارت اند از قهوهای، سبز، آبی، قرمز، سفید، مشکی.

تحقیق کاروفناوری آشنایی با هنر اصیل سوزن دوزی بلوچ